हेराङ । दोङरापखेन्पो ओसेम ग्युइसेरसेवी लीलाबहादुर तुम्बाहाङ्फेला ‘याक्थुङ साप्मुन्धुमः लिम्बु थेन लिम्बुवान दोङराप’ छ्योइ सार्वजनिक ताबा मुला । मुन्धुमखेन्पो बैरागी काइँला, सभाचोहो ङ्हाच्छाला अन्चलाधीस ऋतुवर्ण तुम्बाहाङ्फे, किरात याक्थुङ चुम्लुङला ग्रेनगाउराइ निरन्ती तुम्बापो थेन ब्रिखेन ह्राङ्सेन कामरेकुनु हेराङला तिखेदेवलरि ङ्योइसाङ लाबा समारोहरि सार्वजनिक लाबा हिन्ना ।

डीबी आङबुङसे डिक्ना लाबा छ्योइ ब्रिखेनला माइच्याङ जामे भावना तुम्बाहाङ्फे थेन पासाङ नाम्ग्याल लामासे तेबाः हिन्ना । चु दोङराप छ्योइन्हाङरि बो ङिरि सामाग्री ह्रुप्बा मुला । गिक्छा बोरि ‘सरकारी अभिलेख’ मुला । चुरि ‘कामदत्त सेनला चाकिल्ले लालमोहर’, ‘लिम्बुच्योच्यो याङ्ताम किन्बारि पिन्बा लिखत’, ‘सुभा–सभाङ्गीदा पिन्बा हातहतियार’, ‘पञ्चखत बिमा स्यान्दो गे लाबा थेन म्हे आसेबारि कुल्ब’, ‘हिन्दुपति ग्लेसे थिति तापिन्बा स्यो, ‘किरातीदा झारा निबा थेन साइ फाबारि निर्देशन’, ‘लिम्बु थेन याक्खादा म्हासआतिबा तेन्बाला मोहोर’ ला छ्याम ५७ क्राछिगला अभिलेखजुगु मुला । वि.सं. १८१८, १८३१ हेन्से चुर्से याङ्बा अभिलेखजुगु ह्रुप्बा मुला ।

चुह्राङ्नोन लासि ङिछा बोरि ‘तमसुक थेन स्थानीय अभिलेख’ ह्रुप्बा मुला । ‘अन्याय ताबा मुद्दारि निसाफला लागि जाहेरी’, ‘छारिब्योनदा बेलायती सेनारि भर्ती ताबा थेन लाबारि आदेश’, ‘बिफर नोइ नियन्त्रण लाबारि वैद्यजुगु ङ्योइबा लिखत’, ‘बाली चाबा फाबा रसिद’, ‘निइ लाबा थिति तेन्बा स्यो’ ला छ्याम ३३ अभिलेख ह्रुप्बा मुला ।

मुतेबा अभिलेखला सक्कल फोटो थेन थेला हिगि दोःबा सुताइ लाबा मुला । दोङरापखेन्पो तुम्बाहाङ्फेला चु छ्योइ ङिछा हिन्ना । चु ङ्हाच्छा ‘सातरेनुहाङ तुम्बाहाङ्फे वंशावली थेन फेदाप लिम्बुवान’ (२०६३) छ्योइ तेबाः मुला ।

बैरागी काइँलासे लिम्बु समाजरि ह्राङ्ला दोङरापफिरि सेम लाबारि चुबा दशक ङिस वाइजिन्जि बिसि पाङ्जि । ‘ह्याङ्ला दोङरापरि ह्याङ्ला म्हि ह्राङ्सेन सेम किन्बारि चुबा मुला । सन् १९४८ (२००५ दिङरिक्यार) इमानसिंह चेम्जोङसे ‘किरात दोङराप’ तेस्ह्युमुबा दार्जिलिङग्याम । २०११ दिङरि प्रेमबहादुर माबोहोङसे ‘नेपालला तुन्बा दोङराप’ तेस्ह्युजि’, काइँलासे बिजि, ‘चुला हिसाब लामा ल्हानान दिङ ताजि । दाते खासि लिम्बु जातिला दोङराप सम्बन्धी सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक सामग्री म्हाइसि पोप्सि तेबाः लहर चपल ताबा मुला । विश्लेषण लासि छ्योइ तेबाः लहर चलप ताबा मुला । दिङ च्युइ न्हाङरि दान्नाइ गोर सोम ब्लि लिम्बुवान सम्बन्धित छ्योइ तेबाः मुला । चुनोन ताङरि तिनिला दस्तावेज नोन परतिला ।’

लिम्बुवानला दोङराप, सामाजिक डिछ्याला म्हाइबा ह्रुप्बा लाबा ताङ अध्यताजुगु ल्हागतिचिबा काइँलासे उल्लेख लाजि । ‘दाते लिम्बु अध्यताजुगुसे दारे म्हाइसि ब्रिसेला मुला । दातेदोना याङ्बा स्हेजुगुसे ह्याङ्ल सामाजिक स्थिति, सा व्हारा, साँध सिमाना निरुपण लाबा दुइ थाहा ताला । प्रणालीला बारेरि ग्युइ पिन्ना । १८३१ लिच्छा ह्युल गोरखा राज्यरि थुइजि । थेलिच्छा लिम्बुला किपट फुप्सिकेन निबा म्राङ्ला । चु छ्योइरि थेनोन अभिलेख ह्रुप्बा मुला ।’ काइँलाला सेमताम मुला ।

दोङराप छ्योइफिरि अध्यता डा. कमल तिगेला, डिक्खेन डीबी आङबुङ, सांसद सीता गुरुङसे चर्चा लाबा मुबा ।

(छिगला अर्थः हेराङ– ललितपुर, ग्युइसेर– शिक्षा, स्यो– पत्र, डिछ्या– व्यवस्था, ।)